یوسف حسن زاده
سلسله مباحث آشنایی با مفاهیم شهری و شهرسازی
1- محدوده شهر
مطابق ماده 4 قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری مصوب سال 1362، شهر محلی است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیایی بخش واقع شده و از نظر اقتصادی و اشتغال و سایر عوامل، دارای سیمایی با ویژگی های خاص خود بوده که اکثریت ساکنان دائمی آن در کسب، تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات و فعالیت های اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفایی نسبی برخوردار و کانون مبادلات اجتماعی,اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حوزه جذب و نفوذ پیرامون خود می باشد.
در ماده یک قانون تعاریف محدوده و حریم شهر و روستا و شهرک مصوب سال 1384 محدوده شهر عبارت است از حد کالبدی موجود شهر و توسعه آتی در دوره طرح جامع و تا تهیه طرح مذکور در طرح هادی شهر که ضوابط و مقررات شهر سازی در آن لازم‌الاجراء می باشد. شهرداریها علاوه بر اجرای طرحهای عمرانی از جمله احداث و توسعه معابر و تأمین خدمات شهری و تأسیسات زیربنایی در چارچوب وظایف قانونی خود کنترل و نظارت بر احداث هرگونه ساختمان و تأسیسات و سایر اقدامات مربوط به توسعه و عمران در داخل محدوده شهر را نیز به عهده دارند.
براساس این تعریف محدوده شهر پهنه ای است که شهرداری بر هرگونه ساختمان در آن نظارت دارد و تنها با اجازه شهرداری می توان اقدام به احداث بنا نمود. منظور از احداث بنا، هرگونه عملیات ساختمانی حتی دیوار کشی می باشد. براساس ماده 100 قانون شهرداریها نیز مالکین کلیه اراضی و املاک واقع در محدوده و حریم شهر باید قبل از هر اقدام عمرانی یا تفکیک اراضی و شروع ساختمان از شهرداری پروانه اخذ نمایند.
تا قبل از تصویب قانون تعاریف محدوده و حریم شهر و... تعاریف مختلفی برای محدوده شهر از جمله «محدوده قانونی»، «حریم قانونی»، «حوزه شهرداری»، «حدود مصوب شهر» وجود داشته که با تصویب قانون فوق، همه این تعاریف ملغی اعلام گردید و تنها عنوان «محدوده شهر» دارای وجاهت قانونی می باشد.
طبق ماده 5 قانون مذکور، محدوده شهر در طرحهای جامع شهری و تا تهیه طرحهای مذکور در طرحهای هادی شهر و تغییرات بعدی آنها به صورت قابل انطباق بر عوارض طبیعی یا ساخته شده ثابت، همراه با مختصات جغرافیایی نقاط اصلی تعیین و به تصویب مراجع قانونی تصویب کننده طرحهای مذکور میرسد. این محدوده حد اکثر ظرف سه ماه از ابلاغ طرحهای مذکور به صورتیکه کلیه نقاط آن قابل شناسایی و پیاده کردن روی زمین باشد توسط شهرداری تدقیق شده و پس از کنترل و امضای دبیر مرجع تصویب کننده و تأیید شدن به مهر دبیر خانه مربوط به امضای استاندار جهت اجراء به شهرداری و دستگاههای اجرایی ذیربط ابلاغ میگردد.
2- حریم شهر
براساس ماده2 قانون تعاریف، حریم شهر عبارت است از قسمتی از اراضی بلافصل پیرامون محدوده شهر که نظارت و کنترل شهرداری در آن ضرورت دارد و از مرز تقسیمات کشوری شهرستان و بخش مربوط تجاوز ننماید. به منظور حفظ اراضی لازم و مناسب برای توسعه موزون شهرها با رعایت اولویت حفظ اراضی کشاورزی، باغات و جنگلها، هرگونه استفاده برای احداث ساختمان و تأسیسات در داخل حریم شهر تنها در چارچوب ضوابط و مقررات مصوب طرحهای جامع و هادی امکانپذیر خواهد بود.
نظارت بر احداث هرگونه ساختمان و تأسیسات که به موجب طرحها و ضوابط مصوب در داخل حریم شهر مجاز شناخته شده و حفاظت از حریم به استثنای شهرکهای صنعتی (که در هر حال از محدوده قانونی و حریم شهرها و قانون شهرداریها مستثنی می باشند) به عهده شهرداری مربوط می باشد، هرگونه ساخت و ساز غیر مجاز در این حریم تخلف محسوب و با متخلفین طبق مقررات رفتار خواهد شد.
همچنین روستاهایی که در حریم شهرها واقع می شوند مطابق طرح هادی روستایی دارای محدوده و حریم مستقل بوده و شهرداری شهر مجاور حق دخالت در ساخت و ساز و سایر امور روستا را ندارد. البته حریم روستاهای واقع در حریم شهر بر محدوده روستا منطبق می باشد.
تا قبل از تصویب قانون تعاریف محدوده و حریم شهر و... تعاریف مختلفی برای حریم شهر از جمله «محدوده استحفاظی»، «حوزه استحفاظی»، «حریم استحفاظی»، «محدوده نهایی»، «محدوده نفوذی» و نظایر آنها وجود داشته که با تصویب قانون فوق، همه این تعاریف ملغی اعلام گردید و تنها عنوان «حریم شهر» معتبر می باشد.
در ماده 6 قانون فوق هم نحوه تعیین حریم شهر را اینگونه عنوان کرده: حریم شهر در طرح جامع شهر و تا تهیه طرح مذکور در طرح هادی شهر تعیین و تصویب میگردد.
در اصلاح مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص طرحهای جامع شهرهای با جمعیت کمتر از 100،000 نفر عنوان شده، تعیین حریم شهر متناسب با سطح محدوده و افق طرح و امکان نظارت بر آن با هدف پیش‌بینی اراضی که حفاظت آنها برای توسعه درازمدت شهر ضروری می‌باشد و با رعایت موارد زیر:
الف) قرارگیری نقاط سکونتی مستعد توسعه‌های برنامه‌ریزی نشده در داخل حریم
ب) پرهیز از ورود اراضی که بنا به قوانین خاص خود، قابلیت کنترل و نظارت دارند
ج) توجه به موقعیت شهرکهای صنعتی موجود و مصوب
د) سطح حریم شهر حدوداً 3 تا 5 برابر سطح محدوده باشد.
بنابراین سطح حریم شامل اراضی بلافصل پیرامون محدوده شهر بوده که شامل محدوده مصوب شهرکهای صنعتی و محدوده بافت مصوب طرح هادی روستاهای واقع در حریم شهر نمی گردد و حفاظت و حراست از آن و نظارت بر ساخت و سازها و کنترل هرگونه عملیات ساختمانی و جلوگیری از ساخت و سازهای غیر مجاز از وظایف ذاتی شهرداریها می باشد.
صدور هر گونه مجوز ساختمانی در حریم شهر منوط به رعایت طرح جامع حریم شهر(درصورت وجود)، طرح های فرادست از جمله طرح ناحیه ای و یا تعیین کاربری و ضابطه ساخت توسط کارگروه مسکن و شهرسازی و تصویب شورای برنامه ریزی و توسعه استان می باشد.
براساس ماده 99 الحاقی قانون شهرداریها در سال 45، شهرداریها در مورد حریم شهر مکلف به اقدامات زیر هستند:
1-تعیین حدود حریم و تهیه نقشه جامع شهرسازی با توجه به توسعه احتمالی شهر
2-تهیه مقرراتی برای کلیه اقدامات عمرانی از قبیل قطعه بندی و تفکیک اراضی، خیابان کشی، ایجاد باغ و ساختمان، ایجاد کارگاه و کارخانه و همچنین تهیه مقررات مربوط به حفظ بهداشت عمومی مخصوص به حریم شهر باتوجه به نقشه عمرانی شهر
حریم و نقشه جامع شهرسازی و مقررات مذکور پس از تصویب انجمن شهر(شورای اسلامی شهر) به تایید وزارت کشور خواهد رسید.
یوسف حسن زاده
کارشناس ارشد شهرسازی