مازندران، ۱۲ هزار امامزاده را در خود جای داده است و این امامزادگان از اصلی‌ترین پایگاه‌ها و تجمع‌گاه‌های عزاداران حسینی به شمار می‌روند.
کمال آنلاین / مازندران با داشتن پیشینه‌ای کهن در تاریخ شیعه و از نخستین خاستگاه‌های شیعه در جهان، از آیین‌های قدیمی و پرشور در ایام ماه محرم برخوردار است.
تاریخ طبرستان گره خورده با نام علویان است، علویانی که نام و دین خود را برگرفته از اسلامی می‌دانند که با حضور ناصرالحق اتروش کبیر از مرزن‌آباد چالوس بیعت‌کنندگان تا آمل و ساری ادامه یافته است.
تاریخ این منطقه با نام اسلام و شیعه رقم خورده است و نخستین حکومت‌های اسلامی در دنیا در این سرزمین تشکیل شده است.
از این روز نام بردن از تاریخ تشیع در مازندران بدون گره خوردن با نام اهل بیت(ع) ممکن نیست و نام حسین(ع) و واقعه کربلا در تاریخ شیعه و تاریخ طبرستان نیز گمنام نمی‌ماند.
مازندرانی‌ها به دلیل نوع سکونتگاه خود که در دل طبیعت قرار دارند از آداب و رسوم ویژه‌ای متناسب با شرایط اقلیمی خود برخوردار هستند.
مازندران، ۱۲ هزار امامزاده را در خود جای داده است و این امامزادگان از اصلی‌ترین پایگاه‌ها و تجمع‌گاه‌های عزاداران حسینی به شمار می‌روند.
سقانفار و تکیه
از ویژگی‌های عزاداری ماه محرم در مازندران، وجود سقانفار و تکیه در این استان است.
تکایا در کنار حسینیه‌ها و مساجد از جمله ویژگی‌های خاص این منطقه به شمار می‌رود که عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) در آن انجام می‌شود.
این تکایا دارای حسینیه‌ای با چندین اتاق بوده و قدمت برخی از آنها مانند تکیه اوجی‌آباد به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد.
سقانفار نیز ساختمانی دو طبقه ساخته شده از چوب و الوار شبیه‌ترین معماری به معماری بومی و سنتی مازندران بوده که بخش عمده‌ای از عزاداری‌ها در آن انجام می‌شده است، این سقانفارها که امروز در طرح توسعه امامزاده‌ها، تکایا، حسینیه‌ها یا مساجد اطراف آنها قرار گرفته‌اند، اگرچه دیگر مانند سابق میهمان عزاداران نیستند اما به‌عنوان بخشی از یادبود و تاریخچه عزاداری در این استان به شمار می‌رود.
سقانفارها که با پارچه‌هایی سبز و سیاه در ایام محرم پوشانیده می‌شوند دو طبقه بوده و در طبقه پایین از عزاداران پذیرایی می‌شده است.
امروز بسیاری از سقانفارها در روستاهای مازندران دست نخورده باقی مانده که معروف‌ترین و قدیمی‌ترین آنها در روستاهای بابل و آمل قرار دارند.
نخل‌گردانی ۶۰۰ ساله در دل دماوند
آیین نخل‌گردانی روستای نوا در بخش لاریجان شهرستان آمل نیز از دیگر آیین‌های کهنی است که هر ساله در ایام ماه محرم در روزهای نهم و دهم صورت می‌گیرد.
این نخل که بزرگ‌ترین نخل مازندران است، هر ساله مسافت زیادی را در این روستا به همراه دسته‌های عزادار طی می‌کند.
ایامی که ماه محرم در دل زمستان قرار می‌گیرد، حمل این نخل عظیم و ۶۰۰ ساله تصویری زیبا از ارادت مردم این مناطق به سالار شهیدان را به نمایش می‌گذارد و هر ساله علاقه‌مندان زیادی به‌ویژه نوایی‌های ساکن شهرهای مختلف خود را به این روستا در دل دماوند می‌رسانند.
اوج احترام به امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) در اورتشت
روستای اورتشت در شهرستان محمودآباد نیز با آیین نخل‌گردانی خود در ۱۰۰ سال اخیر اوج احترام و ارادت اهالی این منطقه به رابطه دو برادر شهید کربلا امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) را به نمایش می‌گذارد.
دو نخل موجود در روستای عبدالله‌آباد و اورتشت در میان اشک و ناله زنان و بوی اسپند نذرداران به‌عنوان نخل‌های برادر در روز عاشورا در سقانفار و تکیه روستای اورتشت به یکدیگر می‌رسند و صحنه‌ای بی‌بدیل و شورانگیز خلق می‌کنند.
سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و عرض ارادت به شهدای کربلا در اطراف این دو نخل نیز مهم‌ترین آیین‌هایی است که در این منطقه از سوی مردم برگزار می‌شود و هزاران مشتاق در این آیین شرکت می‌کنند.
نخل روستای اورتشت که کوچک‌تر از نخل نوا است در روز عاشورا نیز در جمع عزاداران حاضر می‌شود و توسط عزاداران به روستاها اطراف می‌رود.
نذر روسری به پیرعلم کلوده
یک خانواده در روستای کلوده شهرستان محمودآباد نیز از سال‌های دور، علمی را به عنوان میراث خانوادگی در دل روستای خود جای داده که مشتاقان به سالار شهیدان نذورات خود که عموما روسری است به پای آن می‌ریزند.
این علم که امروز به نام پیرعلم از سوی اهالی خطاب می‌شود هر ساله در آیینی با حضور خانواده جمالی پوشانده می‌شود و پس از دقایقی که حضور مردم در حیاط خانه و کوچه‌ها منتهی به این خانه اوج گرفت به سوی حسینیه روستا حمل شده و در میان عزاداران قرار می‌گیرد.
هر فردی که نذری دارد روسری از پیرعلم به تبرک می‌گیرد و در صورت ادا شدن نذرش سال آینده آن را به همراه روسری دیگر باز می‌گرداند.
ارادت اهالی و کسانی که حاجت خود از توسط به علمدار کربلا را دریافت کرده‌اند،حس عجیبی برای حضور هر ساله خود در این روستاها دارند.
عاشورای المشیر قائمشهر
روستاهای مازندران از پایگاه‌های اصلی عزاداری در ماه محرم به شمار می‌روند به گونه‌ای که گاه تجمع چند هزار نفری از عزاداران در یک روستا صحنه‌های زیبایی از آیین‌های ماه محرم را به نمایش می‌گذارد.
روستای المشیر به همراه روستاهای اطراف در ظهر عاشورا در میدان‌گاه این روستا، شاهد حضور عاشورایی و بی‌شمار مردم است.
خانه‌های حسینی مردم مازندران
برخی روستاهای مازندران و تقریبا بخشی مهمی از آنها به‌ویژه روستاهایی مانند المشیر، اورتشت و روستاهای سوادکوه در روز عاشورا با پخت غذای نذری ظهر این روز،خانه‌های خود را میزبان عزاداران حسینی می‌کنند.
این خانه‌ها که نه حساب تعداد دارند و نه حساب افراد را، پس از برگزاری نماز ظهر عاشورا عزاداران را به خانه‌های خود دعوت می‌کنند و درب این خانه‌ها به روی همه عزاداران گشوده می‌شود.
آیین جوانان در شب عاشورا
صبح طلوع از دیگر آیین‌هایی است که جوانان مازندرانی در شب عاشورا برای عرض ارادت و به سوگ نشستن خود در عزای روز عاشورا اجرا می‌کنند.
پس از پایان مراسم شب تاسوعا، تعدادی از جوانان با بیان «مکن ای صبح طلوع» به کوچه‌ها و محلات شهر می‌روند و از صبح می‌خواهند برای فردایی که حسین(ع) شهید می‌شود طلوع نکند.
این عزاداران تا صبح در محلات با پای برهنه و پیاده سینه‌زنی کرده و صبح را مهمان متولیان تکایا و مساجد هستند.
کرنازنی آیین فراموش شده مازندرانی‌ها
از آداب و رسوم بومی منطقه غرب مازندران آیین کرنازنی است.
کرنازنی ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در غرب مازندران و گیلان به ویژه روستاهای رامسر برگزار می‌شود.
امروز تعداد اندکی از روستاهای غرب مازندران و شرق گیلان مراسم « کرنازنی» انجام می‌دهند و این آیین رو به فراموشی است.
این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برای گرامی داشت شهدای کربلا بود و مردم با شنیدن طنین ناله «کرنا» در مجلس عزا حضور می‌یابند.
دسته‌های کرناچی مشتمل بر دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی بودند و گاهی سر کرناچی که رهبری کرناچیان را بر عهده داشت آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کرناچیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.
سرکرناچی آهنگ یا امام سر می‌داد و کرناچیان یاحسین را در دمیدنشان بیان می‌داشتند و این نواختن تا زمان خستگی ادامه داشت و گاهی هم کرناچیان پیشاپیش هیئت‌ها در بیرون از مسجد حرکت می‌کردند.
پلک‌کشی روستای اساس سوادکوه
آیینی نیز در روستای کوهستانی اساس(esas) سوادکوه برگزار می‌شود که در روز عاشورا اهالی این منطقه برای انتقام گیری از یزید، دبه‌ها و کوزه‌های آب را نشانه می‌گیرند.
این مراسم به زیدکشان معروف است که با تعزیه امام حسین(ع) پایان می‌یابد.
قوم بنی‌اسد آمل
تشکیل دسته قوم بنی‌اسد آمل در روز بعد از عاشورا نیز از دیگر آیین‌هایی است که مردم این منطقه به تاسی از وقایع کربلا انجام می‌دهند.
زنان این گروه به تاسی از این قوم، با بیل برای دفن اجساد شهدای کربلا وارد این منطقه می‌شوند و به دلیل اینکه نتوانستند سالار شهیدان را یاری رسانند ابراز ندامت و پشیمانی می‌کنند.
نگاهی به آيين‌های عزاداری ماه محرم در مازندران
تكيه‌ها، حسينيه‌ها و مساجد شهرستان‌های استان مازندران در ماه محرم شاهد پرشورترين صحنه‌های عزاداری و نوحه‌خوانی در رثای سرور شهيدان حضرت امام حسين(ع)، سومين ستاره تابناك آسمان امامت و ولايت است.
در دهه اول ماه محرم، اين عزاداری‌ها همه شب با شكوه خاصی بعد از اقامه نماز مغرب و عشا آغاز می‌شود. پس از سخنرانی روحانيون و وعاظ، مراسم سينه زنی و كرب زنی اين مراسم با اطعام گسترده عزاداران و اهالی محل به پايان می‌رسد.
هزينه برپايی اين مراسم مذهبی و اطعام سوگواران و عزاداران حسينی از محل موقوفات و كمك‌های مردمی تأمين و پرداخت می‌شود. مردم استان مازندران همه ساله به مناسبت فرا رسيدن ماه محرم، علاوه بر مراسم سخنرانی و مداحی سنت‌های ويژه خود را اجرا می‌كنند.
مردم مؤمن و سوگوار استان مازندارن غير از مراسم سخنرانی و استفاده از مبلغان، مراسم سينه زنی و زنجيرزنی را در روز و شب‌های محرم در سطح شهر و روستاهای استان با سازماندهی اداره تبليغات اسلامی برگزار می‌كنند.
از جمله مراسم سنتی عزاداری و سوگواری مازندرانی‌ها برگزاری مراسم تعزيه «شبيه خوانی» كه يكی از نمايش‌های معتبر ايرانی با مضامين واقعه كربلا و شهادت امام حسين(ع) است در بيشتر روستاها و شهرها اجرا می‌شود.
از ديگر مراسم مردم عزادار، تشكيل دسته‌های عزاداری و سينه زنی و زنجيرزنی با لباس‌های مختلف همدست در سنين كودكان، نوجوانان، جوانان و بزرگسالان است.
ديگر مراسم سنتی مردم مازندران، حمل گهواره حضرت علی اصغر(ع)، حمل نماد شمربن ذی الجوشن، حمل نماد امام سجاد (ع)، نمايش اسير كردن اهل بيت امام حسين (ع) در قالب اسير كردن ۵۰ تن از كودكان با حالت آه و شيون و شلاق زدن كودكان از سوی دشمنان و نمايش شور و شعف دشمنان و به آتش كشيدن خيمه‌های نمادين كه به صورت مجزا و پشت سرهم و با تزئين لباس‌های مخصوص در سطح روستاهاست.
در كنار مرثيه خوانی، سينه زنی و زنجيرزنی و كرب زنی هيئت‌های عزادار كه كرب شامل دو قطعه كوچك چوبی است كه در كف دستان عزاداران قرار می‌گيرد و با خواندن اشعار مداحان به صورت دو ضرب، سه ضرب و هفت ضرب و چند ضرب به هم كوبيده می‌شود، حكايت از حزن و اندوه است. مراسم ديگری همچون پرده‌خوانی، شامل پارچه‌های پرده‌ای از نقاشی صحنه‌های درگيری ظهر عاشورا و تصاوير سربازان و افراد شركت كننده در نبرد حق عليه باطل و «اشقياء» و «اتقياء» و ظلم و ستمی كه بر امام حسين(ع) و اصحاب با وفايش كه از سوی نقال روايت می‌شود.
محرم، عاشورا و پاسداشت اين نهضت در مازندران از جايگاه ويژه‌ای برخوردار است. هزار و 200 سال قبل مازندران، اسلام را با تشيع آغاز كرد.
تكيه‌ها در مازندران از عمده‌ترين مكان‌های تجمع مردم استان در ماه محرم شمرده می‌شوند تكيه در مازندران مترادف با محله معنا می‌شود كه دارای ساختمان مستقلی است و اين گونه نيست كه مانند مناطق ديگر كشور در چادرها به عزاداری امام حسين(ع) بپردازند.
محوطه‌های جلويی اين تكيه‌ها دارای مكان‌هايی به نام «سقا نفار» است كه دارادی دو طبقه است كه عمدتاً جوانان محل در طبقه دوم آن تجمع می‌كنند و در طبقه اول آن چای و شربت به عزاداران داده می‌شود و سالمندان و ميان‌سالان در تكيه جای می‌گيرند.
مازندران دارای بيشترين حسينيه برای عزاداری امام حسين(ع) در كشور است. در مازندران دو روز پيش از آغاز ماه محرم مردم به پيشواز اين ماه می‌روند، در دو روز اول ماه محرم نيز مردم مازندران برای ورود امام حسين(ع) به كوفه شهرها را چراغانی می‌كنند، اما پس از دو روز وقتی كه ناجوانمردی اهل‌كوفه برايشان آشكار می‌شود، شهرها را سياه‌پوش می‌كنند.
عزاداری ماه محرم در شهرستان آمل
در شهرستان آمل مهمترين سوگواری مذهبی، برپايی عزای سالار شهيدان اباعبدالله الحسين و ساير ائمه طاهرين(ع) و بانو فاطمه زهرا(س)، است كه در مساجد، تكايا و منازل برپا می‌شود.
مفصل ترين عزاداری در دهه اول ماه محرم است كه هر طايفه وسايل عزاداری را در تكايای مخصوص به خود از هر نظر فراهم می‌آورند. هر طايفه بسته به اهميت و كثرت افراد خود دارای يك يا چند تكيه هستند و در هر تكيه نيز چندين «سقاخانه» وجود دارد كه هر يك مخصوص به يك تيره از همان طايفه است. آنها پرچم‌های عزا را بر ستون‌های سقاخانه نصب كرد، آماده عزاداری و پذيرائی عزاداران و ميهمانان می‌شوند.
از برنامه‌های روز عاشورا در اين شهرستان حركت دسته سينه زنی و زنجيرزنی است كه با صفوف منظم و بر طبق برنامه معين از تكيه سر محل حركت می‌كنند، پيشاپيش دسته‌ها، اسب سفيدی كه نماد اسب امام حسين «ذوالجناح» است با روپوشی از پارچه سفيد و خون آلود در حركت است، در گردن ذوالجناح پارچه‌های حرير سبز يا قرمز پيچيده است.
در روز عاشورا، در شهرساری، دسته‌های عزادار بر طبق يك برنامه منظم به تكايا رفته، با نزديك شدن به تكيه، جوانان همان محله با برداشتن قدم‌های كوتاه و با خواندن اشعار مناسب به استقبال دسته ميهمان آمده، بدين ترتيب خير مقدم می‌گويند و با رسيدن دسته و پرچم‌های عزا، گوسفندی از طرف ميزبان، جلوی آنان قربانی می‌شود. در تكايای قديمی اين شهر كه قدمت بيشتری دارد سينه زنان زيادتری جمع شده، با شور و شكوه خاصی عزاداری می‌كنند. مردم ساری فرصت عزاداری در اين ايام را مغتنم شمرده، در رسيدن به نيازهای مادی و معنوی به دعا و نيايش و نيز سنت نذر روی می‌آورند و پس از استجابت خواسته شان معمولاً در تكايا يا در منزل، به ديگر عزاداران طعام داده، به عزاداری می‌نشينند. در شب اربعين نيز در اكثر منازل، غذا بخصوص كشمش پلو درست می‌كنند و آن را به عنوان تبرك ميان دوستان و آشنايان و افراد بی بضاعت تقسيم می‌كنند.
عزاداری ماه محرم در شهرستان بابل
در شب و روز هفتم ماه محرم، مردم عزادار و سوگوار و هيئت‌های عزادار محلات در تكايا و سقا تالارهای شهرستان بابل از جمله «پيرعلم»، «امامزاده قاسم»، «كيجا تكيه»، «ابوالحسن كلا»، «شيادهم، «شهيدآباد»، «لنگور مقری كلا»و ساير سقاتالارهای روستاها، مراسم ويژه سنتی هفتم محرم را كه منتسب به حضرت باب الحوائج حضرت ابوالفضل العباس(ع) است، با شكوه خاصی به جای می‌آورند.
براساس يك سنت جاری، مردم سوگوار و هيئت‌های عزادار بابل به انگيزه مصادف شدن روز هفتم محرم با مسدود شدن آب روی اصحاب با وفای امام حسين(ع) و به ياد سقای تشنه لب كربلا، با تجمع در اين اماكن متبرك و روحانی، برای رفع حاجات خود و برآورده شدن مشكلات و شفای عاجل بيماران، مراسم نذر و نياز و توسل را به جای می‌آورند. آنان با خيرات كردن چای، شير، شربت و حلوا و نان‌های قندی و سوخاری ميان عزاداران و قربانی كردن گوسفند در اين مكان ها به سوگ نشسته و خاطره جانبازی‌ها و رشادت‌های سالار دشت نينوا، حضرت ابوالفضل(ع)، علمدار و حماسه سازان عاشورا را گرامی می‌دارند.
در روزهای تاسوعا و عاشورای حسينی اين عزاداری‌ها با مجالس وعظ و تعزيه و دسته روی به اوج خود می‌رسد و مردم با پوشيدن جامه‌های سياه با حزن و اندوه خاصی در سطح تكايا و مكان‌های مذهبی محلات شهر و روستا تجمع كرده و با دسته روی از هر محله به ساير محلات و روستاهای همجوار عزاداری می‌كنند. دسته‌های عزادار شامل سينه زنان، زنجيرزنان و كرب زنان در سطح شهر بابل با عبور از محلات در مقابل مسجد يا تكيه هر محله عزاداری می‌كنند. اين مراسم در محوطه و صحن «امامزاده قاسم» و «تكيه پيرعلم » بابل از ويژگی خاصی برخوردار است. عزاداران در اين مراسم علاقه‌مندی و پايبندی خود را به ساحت مقدس خاندان عصمت و طهارت ابراز می‌دارند.
«تعزيه» يا شبيه خوانی يك مراسم نمايشی و مذهبی است كه ابتدا به منظور همدردی برای سالار و سرور شهيدان عالم حضرت حسين بن علی(ع) و تشريح وقايع شهادت آن امام همام و ياران وفادارش به وجود آمده بود كه به صورت روضه خوانی در منازل شخصی برگزار می‌شد. بعدها در تكايا و مكان‌های مذهبی و سقاتالارها ادامه يافت.
معمولاً هر تعزيه از ۱۰ تا ۱۵ بازيگر و چند نوازنده طبل و شيپور و قره نی و سنج و دهل تشكيل می‌شود كه در مواقع ضروری داستان، تعزيه خوانان را ياری می‌دهند.
از يازدهم محرم مراسم سخنرانی و وعظ و تعزيه در حسينيه‌ها و تكايا و زينبيه‌ها و منازل مردم و مشتاقان اهل بيت(ع) تا پايان ماه محرم و ماه صفر ادامه پيدا می‌كند. برخی از اين مراسم صبح زود پس از اقامه نماز صبح و برخی در عصر قبل از اذان مغرب برگزار می‌شود و مدت اين روضه خوانی‌ها يك هفته تا ۱۰ روز است و بر سردر منازلی كه مداحی و سخنرانی در ماه محرم در آن برگزار می‌شود، بيرق‌ها و پارچه‌هايی از مجلس عزاداری امام حسين(ع) به چشم می‌خورد.
مراسم نخل كشی در شهرستان ساری
نخل نوعی تابوت چوبی است كه بر بالای آن حالتی قوسی و محراب مانند دارد و با پارچه‌های سبز رنگ، كه رنگ نمادين ائمه(ع) است و پارچه‌های سياه به عنوان نمادی از عزا بر آن می‌پوشانند. نخل دارای چهار پايه چوبی و به ارتفاع يك و نيم متر است، كه در مسجد روستای تيله بن ساری اين نخل وجود دارد. زيرا مردم تيله بن همگی از سادات بوده و خود را در عزای جدشان حسين ابن علی(ع) سزوارتر می‌دانند. نظير اين نوع نخل‌ها و نخل كشی در برخی از روستاهای استان مازندران به‌عنوان مثال در روستای نوا از توابع آمل نيز و جود دارد.