تعاون یکی از حلقه‌های گمشده در روابط اجتماعی جامعه امروز ماست. تعاون، مفهومی بزرگ و حقیقتی چند وجهی و یکی از منظومه‌های فکر و رفتار در منشور اندیشه اسلامی و انسانی است. مقوله‌ای که نه فقط در آموزههای اقتصادی، که بیش و پیش از آن، در یک حقیقت انسانی و رهیافت برای زیست بهتر معنوی، تجلی می‌یابد و البته که این حقیقت ناب و تابنک، در وجه اقتصادی و همیاری‌های مادی هم می‌تواند راهی باشد به سوی سبک زندگی اسلامی و زندگی بهتر در دنیای امروز.
مفهومی که می‌تواند با تزریق در رگه‌های مختلف و لایه‌های متنوع زندگی اجتماعی ما و وارد شدن به سطوح گوناگون حیات امروزین‌مان، دریچه‌هایی نو و افق‌هایی تازه برای رسیدن و درک حیات طیبه آحاد مردم جامعه فراهم آورد. تعاون تنها یک مفهوم اقتصادی یا مادی نیست؛ بلکه رهاوردی برای یک زندگی ایمانی و راهی برای رسیدن به یک حیات طیبه است. حیاتی که با گذر از مرزهای صرفا مادی، نوعی از معنویت را در کارکردها و رهیافت‌های دنیایی زندگی بشر امروز تعریف می‌کند.
تعاون، رکنی از ارکان زندگی دینی
در حقیقت می‌توان تعاون را یکی از ارکان زندگی دینی دانست که هم به رشد و شکوفایی مادی منجر می‌شود و هم بهره‌های معنوی و ارتقای فکری و تعالی معرفتی مردم را به دنبال می‌آورد. تعاون راه درست زندگی کردن و رسمی برای همیاری است. رسمی که می‌تواند به بازسازی امر معنویت و همراهی معرفت آمیز تک تک احاد مردم در مسیری که به شکوفایی جامعه منجر می‌شود کمک کند. مفهوم تعاون در وجوه گوناگون آن در ادبیات دینی و آموزههای معرفتی آن وجود دارد. مفهومی که هم در آیات قرآن کریم و هم در سیره و کلمات معصومین(ع) نمود قابل توجهی داراست و بر آن تأکید بسیار رفته است.
گمشده انسان معاصر در مناسبات اقتصادی و اجتماعی
و این همان گمشده انسان معاصر است؛ انسانی که غرق در مادیات و خودپرستی‌های مبتنی بر اومانیسم به ارمغان آمده از سبک زندگی غربی، چونان گرفتارآمده‌ای در باتلاق حرص و طمع و آز، در مسیر سراب آلود رسیدن به رفاه هر چه بیشتر و زراندوزی عبث و عصبیت ناشی از آن، مبتلا گشته است. انسانی که در این راه بیراهه، هر روز از معنویت و حقیقت دور و دورتر و در سیاه‌چال پول پرستی و سرمایه‌داری، گرفتارتر می‌گردد. قرآن کریم در باب تعاون می‌فرماید: تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ و التَّقوی و ولا تَعاوَنُوا عَلَی الإثمِ و العُدوانِ؛ در نیکوکاری و پرهیزکاری یکدیگر را یاری کنید و در گناه و تجاوز، به یکدیگر یاری نرسانید. (مائده، آیه 2)
خواستگاه تعاون از منظر دین، تقوا و نیکوکاری
و این گویای حقیقت مفهومی امر تعاون ثبت از منظر دین است؛ اینکه نفس تعاون بایستی بر مبنای تقوا و نیکوکاری باشد و نه گناه و تجاوز. در حقیقت در این آیه، محور و مدار تعاون کردن به دست می‌آید و نقطه عزیمت این راه، هم افزایی فردی و اجتماعی تبیین می‌شود. معاونت و یاری یکدیگر در خیر و نیکوکاری و تقوا که همانا گوهر دین و حقیقت انسانیت و نقطه اوج گرفتن انسان به سمت کمالات آسمانی است. پیامبر صلی الله علیه و آله در بیانی نغز و پرمغز در وادی تعاون می‌فرماید: لایَزالُ النّاسُ به خیرٍ ما أمَرُوا بِالمَعرُوفِ و نَهَوا عَنِ المُنکَرِ و تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَالتَّقوی؛ مردم همیشه در خیر خواهند بود تا وقتی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در نیکی و پرهیزکاری یکدیگر را یاری می‌رسانند.(تهذیب الأحکام، ج 6، ص 181)
در اینجا مفهوم تعاون در کنار یکی دیگر از آموزه‌ها و فریضه‌های اصیل، خطیر و حساس فردی و اجتماعی اسلام قرار می‌گیرد که همانا امر به معروف و نهی از منکر است. در حقیقت می‌توان گفت در این بیان نورانی، دو مقوله مرتبط و همپوشان اسلامی در بعد زندگی اجتماعی که نقش هم‌افزا و مکملی برای یکدیگر دارند و چونان دو بال، برای پرواز انسان در آسمان عروج معنوی و پیشرفت درست مادی مبتنی بر آموزههای وحیانی محسوب می‌شوند، مورد تأکید قرار گرفته است. نیز امام علی علیه السلام در بیانی که گویا و جویای منظومه تعاون در افق دین‌مدارنه آن می‌شود می‌فرماید: طَلَبُ التَّعاوُنِ عَلی إقامَةِ الحَقِّ دِیانَةٌ و أمانَةٌ؛ درخواست همکاری برای برپا کردن حق، نشانه دیانت و امانت [داری] است.(عیون الحکم و المواعظ، ح 5563)
تعاون در سایه دین‌مداری و امانتداری
وقتی تعاون در جامعه گسترش می‌یابد که مردم دین مدار باشند و امانتدار؛ یعنی پیشرفت معنوی و مادی بشر در سایه تدینی حاصل می‌شود که از جمله میوه‌های شیرین آن، امانتداری است و چه دقیق و باظرافت است این اشاره جدی و معنادار حضرت به عنصر «امانت» در کنار «دیانت». حلقه مفقوده دیگری در دینداری صوری امروز برخی از مسلمانان که تهی از مغز امانتداری، به قشری از ظواهر و مناسک خشک و ممزوج شده با جهالت، رنگ اتمام و اکمال دین می‌زنند و نتایج دهشتبار آن را در حیات فردی و اجتماعی خویش هم شاهدند.
چطور ممکن است جامعه‌ای دیندار باشد در حالی که امانت زبان و چشم و دل و قلب را برای خود و دیگری پاس نمی‌دارد. جامعه‌ای که شاید مشحون از ظواهر دینی در ایام و مناسبت‌های گوناگون است، اما یکی از بالاترین آمارهای دروغ و طلاق و تصادفات و تخریب‌های زیست محیطی و مصرف مواد آرایشی و تجمل گرایی و... و چیزهای دیگری از این دست را در جهان، از آن خود کرده است! و این همان جامعه‌ای است که حلقه‌های تعاون و همیاری های قرض الحسنه‌ایش در سطحی پایین و در عین حال سودهای بانکی و سیستم شبه ربوی مناسبات بازار و داد و ستدهای اقتصادی‌اش، تکان دهنده است و مگر ربا اعلام جنگ با خدا نیست؟
تعاون، تجلی خیرخواهی و یاری و برپاداری حق
امام علی(ع) در بیان دیگری می‌فرماید: مِن واجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَی العِبادِ النَّصیحَةُ به مبلغِ جُهدِهِم وَ التَّعاوُنُ عَلی إقامَةِ الحَقِّ بَینَهُم؛ از حقوق واجب خدا بر بندگان، خیرخواهی به اندازه توان و یاری کردن یکدیگر برای برپایی حق در میان خود است.(نهج البلاغه، خطبه 216)
آری، تعاون راهی برای برپایی حق است و حق جز از مسیر خیرخواهی و امانت داری و قرض الحسنه و امداد در مسیر درست رسیدن به حقیقت عنصر «کار» و تلاش برای امرار معاش به دست نیامده و نمی‌آید.
اگر مردم مسلمان جامعه اسلامی، به جای زراندوزی مدرن و سوداگری و دلال بازی و رباخواری و مناسبات حرام در بازار کار و معیشت خویش، راه تعاون و تولید و کمک خدامحور و نه انسان مدار و اومانیسم سودجویانه و سرمایه سالار غربی را در پیش می‌گرفتند، وضعیت امروز حیات مادی و معنوی‌شان، بی‌تردید به از این بود که در آمارها و مناسبات مختلف اقتصادی و اجتماعیشان مشاهده می‌کنیم. وقتی زراندوزی و ربا و آز و طمع و بی‌اعتنایی نسبت به همدیگر، جای تعاون و قرض الحسنه و کار و تولید و تعالی حقیقی مادی و معنوی را بگیرد، چیزی جز عصبیت و استرس و اضطراب روزافزون نصیب کسی نخواهد شد.
تعاون، وجهی از ذکر خدا در دل مومنان این دنیا
و مگر نه اینکه «الا به ذکر الله تطمئن القلوب»؟ و مگر بیان قرآن و آموزههای عملی آن که در جاری کلام حضرات معصومین(ع) هم منتشر و مستتر است، همان ذکر الله نیست و همان راه رسیدن به صلاح و فلاح؟ آری، به راستی که باید گفت تعاون یکی از حلقه‌های گمشده در روابط اجتماعی جامعه امروز ماست؛ همان مفهوم که از زمره منظومه‌های فکر و رفتار در منشور اندیشه اسلامی و انسانی است. مقوله‌ای که نه فقط در آموزه‌ای اقتصادی، که بیش و پیش از آن، در یک حقیقت انسانی و رهیافت برای زیست بهتر معنوی، تجلی می‌یابد.
مفهومی که می‌تواند با تزریق در رگه‌های مختلف و لایه‌های متنوع زندگی اجتماعی ما و وارد شدن به سطوح گوناگون حیات امروزین‌مان، دریچه‌هایی نو و افق‌هایی تازه برای رسیدن و درک حیات طیبه آحاد مردم جامعه فراهم آورد. به امید روزی که حقیقت تعاون را دریابیم و آن را در لایه‌های مختلف حیات فردی و اجتماعی خویش جاری سازیم که برای رسیدن به سبک زندگی اسلامی و چشیدن طعم شیرین آرامش و پیشرفت و تعالی و تکامل، راهی جز تعاون نداریم که وجه استعلایی و نماد و نمود برترش همان است که قرآن عزیز فرمود: تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ و التَّقوی ولا تَعاوَنُوا عَلَی الإثمِ و العُدوانِ
محمد قمی-رسا