کمال آنلاین / آئین‌های بومی و محلی ریشه در اصالت و سنت کهن مردمان یک سرزمین دارند که نسل به نسل انتقال می‌یابد. در جای‌جای پهنه سبز مازندران، سنت‌هایی وجود دارد که هرکدام یادآور بخشی از تاریخ اساطیری این دیار است. آئین‌هایی که در نوع خود بی‌نظیر و نشان دهنده فرهنگ، اصالت، خلوص و صمیمیت مردم این سرزمین است.
در خطه سوادکوه که هنوز سنت بر مدرنیته غالب است، آئین‌هایی هنوز پاس داشته می‌شود که قرن‌ها از عمرشان می‌گذرد. یکی از جشن‌های مهم مازندران، جشن تیرماه " سیزده شو " در سوادکوه است. جشنی که " شب سیزده " و یا "لال شو" نیز نامیده می‌شود. 12 آبان ماه شمسی همان 13 تیرِماه طبری در مازندران است که مردمان سوادکوه در این تاریخ بعد غروب آفتاب و در شب 13 آبان، با سنت‌های خاصی که از دیرباز مرسوم بوده، تیرِماه سیزده شو را جشن می‌گیرند.
در این شب خانواده‌ها با درست کردن غذاها و شیرینی‌های محلی دور هم جمع می‌شوند و خوراکی مخصوص این شب که "پیسته کِنده" نامیده می‌شود، غذای اصلی سفره این شب است. جذاب‌ترین قسمت برپایی این جشن، برگزاری مراسم خاصی به نام "لال بازی" توسط جوانان منطقه است که به صورت گروهی و با پوشاندن چهره خود در حالی که با کسی صحبت نمی‌کنند با دست گرفتن چوب که عمدتا چوب درخت توت که " لال شیش" نامیده می‌شود به درب خانه‌ها می‌روند و به عنوان خوش یمنی به مردم می‌زنند.
فریده یوسفی زیرآبی، پژوهشگر حوزه بومی و محلی مازندران درمورد ریشه تاریخی این آئین ، خاطرنشان کرد: این آئین از دوران پیش از اسلام بوده است. عده‌ای این دوران را به‌عنوان دوران تاریخی و برخی به عنوان اسطوره یاد می‌کنند.در دوران پادشاهی منوچهر شاه برمیگردد. در جنگی که بین ایران و توران در‌می‌گیرد، سپاهیان توران، سرزمین طبرستان را محاصره می‌کنند.اما درنهایت برای برون رفت از وضعیت، صلح پیشنهاد شده بود.
وی ادامه داد: تورانیان برای تحقیر ایرانیان گفتند که یک شخصی پیدا کنید تا تیری پرتاب کند، هرجایی که تیر فرود آمد، مرز ایران و توران خواهد بود.آرش یکی از پهلوانان سپاه منوچهر این شرایط را پذیرفت.
ناشر انتشارات شلفین نقش لال در آئین " تیرِماه سیزده شو " را بر گرفته از شخصیت اساطیری آرش کمان‌گیر دانست و اظهار داشت: در قدیم، برای " لال شو" یک فرد مورد اعتماد و خوش‌نام منطقه را انتخاب می‌کردند و از او درخواست داشتند که آیین لال شو، را اجرا کند. لال بازنمایی شخصیت آرش است. آرش برای انجام آن کار بزرگ طبق رسم پهلوانان آن دوران به کنار چشمه‌ای برای شست‌و‌شو و نیایش رفت. همان‌جا ایزدی به‌نام اِسفَندارمَز می‌آید و به او تیر و کمانی می‌دهد و می‌گوید این کمان دور پرتاب است اما پرتاب کننده‌اش خواهد مرد. اما آرش شرایط را می‌پذیرد.عده‌ای از سپاهیان گفتند چرا شرایط را پذیرفتی اما آرش فقط سکوت کرد. علت سکوت لال در مراسم لال‌شو همین است.
یوسفی افزود: رفتار لال به رفتار آرش در آن روز موعود برمیگردد.در سیزده‌شو ، لال وارد هر خانه‌ای که می‌شود به هیچ عنوان حرف نمی‌زند و کسی نمی‌تواند او را به حرف آورد. "شیش" یا ترکه‌ای که در دست لال است نماد کمان آرش بوده که پیامش این است که کمان در دستان کسی بود که جانش را برای وطن گذاشت.
این نویسنده و شاعر با بیان اینکه زدن ترکه در لال شو در بین مردم نوعی قداست محسوب می‌شود، تصریح کرد: ابوریحان بیرونی و در تاریخ گردیزی و طبرستان به این آئین اشاره شده است. مردم برای یادآوری کاری که آرش انجام داده بود به عنوان بازسازی، این آئین را انجام می‌دهند. ترکه بین مردم مقدس است و ارتباط با وطن‌پرستی می‌دانند. ترکه را به جسم گیاهان، انسان و غلات می‌زنند و به نوعی از آن روح بلندی که از خود‌گذشتگی داشته تبرک می‌جویند.
یوسفی یکی از تفاوت‌های برگزاری این آئین نسبت به دوران گذشته را انتخاب لال برای این شب برشمرد و خاطر نشان کرد: در سده‌هایی این آئین فراموش شده بود و امروزه نیز ناقص اجرا می‌شود.در هر جایی هرکسی که دوست داشته باشد، برای آن شب نقش لال را انتخاب می‌کند. البته خیلی بهتر از نبودن و اجرا نکردن این آئین است همین که جوانان این کار را انجام می‌دهند نوید بخش است اما در گذشته یک شخص مورد اعتماد و احترام باید نقش لال را اجرا می‌کرد. امروزه باتوجه به گسترش شهرها و روستاها، جای خوشحالیست که هنوز این مراسم برقرار است.
وی بیان کرد: در این شب غذاهای بومی و محلی درست می‌شود که " پیسته کِنده " که نوعی حلوای بومی مازندران و از معروف‌ترین آنهاست که با محصولات طبرستان یعنی ترکیبی از برنج، کنجد، گردو و نی‌شکر درست می‌شود و یا " پِشتِ زیک " است.
دکترای زبان‌شناسی اصالت این آئین را برای تبرستان دانست و تصریح کرد: در شرق گیلان، آئینی شبیه به لال‌شو تبری وجود دارد اما خاستگاه لال‌شو تبرستان است.چون تبرستان بود که توسط تورانیان محاصره شد و تیر آرش از اینجا پرتاب شد و خاستگاه این آئین از طبرستان بوده و توسط طبرستانی‌ها بازسازی و اجرا می‌شود. امروزه برخی آئین‌ها هالووین و کریسمس و چیزهای دیگر شده‌اند درحالی که مرکز و خاستگاهشان ایران است. ایران روزی مرکز فرهنگ، تمدن و قلب دنیا بود و تبرستان نیز بخش مهمی از کشور محسوب می‌شد.
این پژوهشگر، برپایی آئین تیرماه سیزده شو را در سوادکوه پررنگ و دارای ریشه اصیلی دانست و بیان کرد: سوادکوه به دلیل شرایط کوهستانی کمتر شهر زده شده است. این آئین در سوادکوه به دلیل صعب‌العبور بودن شهرزده نشده و حتی واژه‌های طبری در سوادکوه بهتر از جاهای دیگر است. این منطقه دارای روستاهای زیاد با فرهنگی متمدن است. روستائیان همیشه بخش بزرگی از زحمت حفظ آئین‌های ما را داشته‌اند.
وی تصریح کرد: به دلیل روستاهای زیادی که در سوادکوه وجود دارد و تعصب فرهنگی که دارند، این آئین بهتر و پر رنگ‌تر اجرا می‌شود. در نواحی کوهستانی آمل و رویان نیز کم و بیش وجود دارد ولی در سوادکوه پر رنگ تر و در شهرهای مختلف آن نیز برگزار می‌شود.
هر نقطه مازندران اصالتی ناب را به تصویر می‌کشد. آئین‌های مختلف این دیار هر کدام نشاط، صمیمیت و ریشه اساطیری و تاریخی را در خود نهفته دارد. شوق نسل جدید برای گرامی داشت این مراسم‌ها در لابه‌لای رنگ و لعاب‌های دنیای مدرنیته، نویدی برای جاودانگی داستان‌های اساطیری و آئین‌های خاص مربوط به آنهااست.
برپایی جشن تیرِماه سیزده شو به عنوان جشن ملی طبری در سوادکوه، هرساله با جلوه خاصی برگزار می‌شود. زنجیره انتقال این آئین و گرامی‌داشت آن، از گذشتگان به نسل جدید رسیده و علاقه جوانان امروزی در پاسداشت آنها باعث شده همچنان پردوام باقی بماند و هرگز رنگ کهنگی به خود نگیرد./علیرضا عزیز کمالی